آموزه های زلزله بم

سلامت > عمومی- آرش نهاوندی:
زلزله بم اگرچه ابعاد فاجعه باری داشت اما باعث شد تا نگرش درباره مبحث زلزله‌شناسی و مدیریت بحران پس از ‌زمین‌لرزه در کشور تغییر کند.

حتی در آن زمان به‌منظور مقابله با اتفاقات پس از زلزله بم و فعالیت‌های امدادی و آواربرداری، ساختار اداری وزارت کشور نیز تغییر کرد. با این حال به‌دلیل نبود تجربه کافی در زمینه مدیریت حوادث غیر مترقبه در آن زمان فعالیت‌ها آنگونه که پیش‌بینی می‌شد خوب پیش نرفت و در زمینه آواربرداری و بازسازی شهر نقصان‌هایی به چشم می‌خورد. در زمینه امدادی نیز به‌دلیل تعداد ناکافی نیروهای امدادگر در لحظات اولیه پس از زلزله و آموزش‌دیده نبودن اغلب نیروهای داوطلب در کمک‌رسانی مشکلات زیادی ایجاد شد البته باید توجه داشت که در مطلب پیش رو آسیب‌شناسی زلزله بم در نظر قرار نگرفته است بلکه مباحث آن بیشتر روی تجربیات و آموزه‌هایی متمرکز است که 10 سال پس از وقوع زلزله بم نصیب کارشناسان کشور شده؛ چرا که امروز مهم است بدانیم تجربیات کسب شده چقدر در آینده و پس از وقوع یک زلزله پرقدرت در کشور به کار می‌آیند. همین چند روز پیش بود که زلزله 5/5 ریشتری بستک در استان هرمزگان عده‌ای از هموطنانمان را بی خانمان کرد.

برخی از کارشناسان، زلزله بم را به‌دلیل ابعاد و گستردگی آن نقطه آغازی برای یک نگرش جدید در زمینه مقابله و مدیریت حوادث پس از زلزله می‌دانند. به اعتقاد دکتر مرتضی بسطامی،استادیار پژوهشکده سازه‌ پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی، ‌ زلزله بم یک نقطه شروع برای تحولات در عرصه مدیریت بحران و زلزله‌شناسی بود. البته وقوع زلزله در شهرهای منجیل و رودبار در سال1369 سبب شد تا نگاه ما نسبت به این پدیده مخرب طبیعی تغییر کند که این امر نیز تحولاتی به همراه داشت اما زلزله بم جنبه‌های دیگر قضیه را آشکار کرد و از این زمان به بعد به نقطه ضعف‌ها بیشتر توجه شد. امروزه ما با ارتقای بررسی‌ها و تحقیقات می‌توانیم راحت‌تر با این پدیده کنار بیاییم. در سال‌های اخیر و در زلزله‌های اهر و ورزقان و کاکی بوشهر از تجربیات زلزله بم در زمینه مدیریت بحران استفاده شده است. این کارشناس بر این باور است که پس از وقوع زلزله در بم دولت یک سازمان و ستاد مدیریت بحران تحت نظارت معاون وزیر کشور تشکیل داد. از این نظر زلزله بم باعث ایجاد تغییراتی در ساختار اداری کشور شد. همچنین پس از زلزله بم به استحکام بخشی زیرساخت‌ها توجه بیشتری شد. در واقع کارشناسان و متخصصان متوجه شدند که فعال‌سازی‌ شریان‌های آب، گاز و برق پس از وقوع زلزله از اقدامات اصلی و حیاتی است. دولت همزمان متوجه شد که باید به ساخت بیمارستان‌ها و مقاوم‌سازی‌ آنها در برابر زلزله و افزایش ظرفیت درمانی بیمارستان‌ها برای مقابله با حوادث پس از زلزله توجهی ویژه داشته‌ باشد. به اعتقاد کارشناسان نکته دیگری که باید مد نظر قرار گیرد امنیت است. پس از زلزله بم تعداد زیادی از افراد سودجو بدون توجه به مسائل انسانی به مناطق زلزله‌زده هجوم آوردند و جو بسیار ناامنی در مناطق زلزله‌زده ایجاد شد اما پس از وقوع زلزله در ورزقان و با توجه به تجربه ناخوشایند زلزله بم نیروهای نظامی توانستند امنیت کاملی را در مناطق زلزله‌زده برقرار کنند.

اما زلزله بم آموزه‌های دیگری نیز داشته است.به اعتقاد دکتر مهدی زارع، رئیس مرکز ملی پیشگیری از زلزله پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی، مشخص شد که ما در چه زمینه‌هایی برای مقابله با حوادث پس از زلزله کمبود داریم. در واقع زلزله بم به ما آموخت که امکانات کشور برای جست‌وجو و نجات آسیب‌دید‌گان زلزله از زیر آوار بسیار محدود است و با توجه به اولویت شهرها و آبادی‌هایی که در معرض خطر بالای زلزله هستند باید این امکانات به سرعت فراهم شود. یکی از مسائلی که کارشناسان زلزله از جمله دکتر زارع نسبت به آن به‌صورت ویژه انتقاد دارند اختصاص نیافتن امکانات امدادی به‌طور برابر در تمامی مناطق زلزله‌خیز کشور است. اما یکی دیگر از کمبودهایی که به‌ویژه پس از زلزله بم آشکار شد این بود که در آن زمان نیروهای جست‌وجوگر و نجات‌دهنده از آموزش‌های لازم برای کاربرد روش‌های مدرن و سریع برای نجات آسیب‌دید‌گان بی‌بهره یا کم بهره بودند. البته این کمبود فقط متعلق به و زمان وقوع زلزله بم نبوده است و امروز هم متأسفانه ما با مشکل آموزش و ارتقای دانش و آگاهی جست‌وجو‌گران در زمینه شیوه‌های نوین امدادی روبه‌رو هستیم. همچنین تجهیزات کافی و روزآمد برای امداد‌رسانی در تمام نقاط کشور در دسترس نیست که در این موارد باید چاره‌ای اساسی اندیشید.

یکی دیگر از نکاتی که دکتر زارع با توجه به زلزله‌هایی که در یک سال اخیر در مناطق جنوبی و شرقی رخ داده‌اند بر آن تاکید می‌کند این است که در زلزله بم مشخص شد که در شهر‌های ایران که در نواحی دورافتاده از پایتخت واقع هستند و هر آن ممکن است زلزله مهیبی آنها را ویران سازد باید نیروهای آموزش‌دیده با امکانات کافی و در محل‌های امن و مقاوم در برابر زلزله وجود داشته باشد. متخصصان همچنین گسترش بی‌رویه شهرها را عامل مشکل‌ساز دیگری در زمینه امداد‌رسانی و گسترش امکانات درمانی می‌دانند. بر پایه این دیدگاه زلزله بوئین‌زهرا که در سال1341 و زلزله چنگوره که در سال1381 در محدوده غربی تهران و کرج و در جنوب قزوین به وقوع پیوستند نشان دادند که گسترش بی‌رویه ابرشهرهایی مثل تهران و کرج چقدر اشتباه است؛ به‌ویژه هنگامی که این شهرها درصورت توسعه بیشتر باید در نزدیکی گسل‌های فعال مهم کشور گسترش یابند. دکتر زارع از جمله متخصصانی ا ست که پیش از این نیز در گفت‌وگو با روزنامه همشهری نسبت به موقعیت شهر تهران و گسل‌های اطراف آن و فعال بودن گسل مشا هشدار داده بود.

به اعتقاد این کارشناس انتظار می‌رود گسل شمال تهران در آینده موجب بروز یک زلزله 7 یا بالای 7 ریشتری شود البته زمان وقوع این زلزله احتمالی کاملا نامعلوم است و احتمال دارد چند سال دیگر یا 150سال دیگر رخ دهد و نمی‌توان زمان وقوع آن را به‌طور دقیق پیش‌بینی کرد.

وقوع یک زلزله کوچک دارای یک جنبه یادآوری و هشدار‌دهنده است، به این معنا که «هوشیار باشید چرا که احتمال وقوع زلزله بزرگ نیز وجود دارد». به‌دلیل توان بالای لرزه‌خیزی گسل نیاوران ما نباید احتمال یک زلزله بزرگ را نادیده بگیریم امادرپی وقوع یک زلزله بزرگ نباید به انتظار نشست بلکه باید در اسرع وقت نسبت به تجهیز کشور به سامانه‌های هشدار‌دهنده اقدام شود. بر پایه آخرین اطلاعات ما در این زمینه وضعیت مطلوبی نداریم و آمارها نشان می‌دهد که میزان ایستگاه‌های لرزه‌نگار باند پهن کشور ما در قیاس با برخی از کشورهای منطقه و حتی برخی از کشورهایی هم که زلزله‌خیز نیستند کمتر است؛ متخصصان پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله این میزان ایستگاه‌های لرزه‌نگار را کافی نمی‌دانند و معتقدند برای بالا بردن ضریب دقت و سرعت در ارائه گزارش‌های مربوط به لرزه‌نگاری کشور دست‌کم به 100 ایستگاه لرزه‌نگار نیاز است. به اعتقاد این متخصصان تحریم‌ها از عوامل مهم به عقب افتادن اجرای طرح‌های ساخت ایستگاه‌های لرزه‌نگار بوده است.

فاجعه چطور رخ داد؟

زمین‌لرزه بم، به‌شدت 6/6ریشتر در ساعت 26: 5 ، ۵دی ۱۳۸۲ شهر بم و مناطق اطراف آن در شرق استان کرمان را لرزاند. طبق آمار رسمی این زمین‌لرزه 50هزار قربانی، ۳۰ هزار مجروح و بیش از صدهزار نفر بی‌خانمان برجای گذاشت. یازدهم دی‌ماه همان سال، دکتر اسماعیلی، رئیس شورای شهر بم گفته بود با توجه به اینکه در برخی مناطق بم صددرصد منازل بر اثر زلزله تخریب شده‌اند، به‌نظر من تعداد تلفات بیش از ۵۰ هزار نفر است. در اثر این حادثه ۹۰درصد از سازه‌های شهر بم به کلی تخریب شد. ارگ بم که با ۲۵۰۰ سال قدمت بزرگ‌ترین سازه گلی جهان بود، به کلی ویران شد. طبق برنامه‌ریزی مسئولان، بازسازی بم باید تا تابستان سال۸۴ به پایان می‌رسید اما ضعف مدیریت، ناهماهنگی میان نهادها، عدم‌آموزش صحیح امدادگران و عوامل دیگر باعث شده تا بازسازی شهر به کندی صورت گیرد.