از کافه نادری دیروز تا کافه های هنجارگریز امروز

نسل فردا|نگار احمدی قهوه خانه در گذشته، مکانی برای نوشیدن چای و خوردن نهار و شام بوده که بعدها اموری نظیر اطلاع رسانی، تبادلات فکری و خبری در زمینه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی نیز به آن افزوده شد به طوری که از این مکان، به عنوان نهادی با اهمیت از جهت فرهنگی یاد می شد. بنابراین کافی شاپ ها و قهوه خانه ها از دیرباز در پاسخ به یک نیاز انسان که همان برقراری ارتباط اجتماعی و رسیدن به یک فضای مشترک جهت تعاملات فکری و ارتباطی بوده، به وجود آمده اند.کافه های فرانسه و ایتالیا محفلی برای نویسندگان و شعرای بنام نظیر: سارتر، روسو، ولتر و ... بوده اند. در کشورمان نیز کافه نادری در دهه های اول سال 1300 پاتوقی برای بحث و جدل فکری نویسندگانی چون مینوی، صادق هدایت و بزرگ علوی بوده اند. اخوان ثالث در «خوان هشتم» به توصیف قهوه خانه های آن زمان پرداخته و از آن، با عنوان پناهگاهی برای شب های سرد یاد کرده است. ابتکار شرقی ها در دست غرب قهوه خانه، کافه یا کافی شاپ با هر اسمی که بخوانیمش در آغاز ابتکار شرقی ها بوده ولی آنچه امروز در آن اتفاق می افتد، رفتارها و گرایشات غربی است که چندان سنخیتی با فرهنگ ما ندارد.در گذشته، قهوه خانه جایی بود که مردم در آن می نشستند و از هر دری، صحبت می کردند. شاهنامه خوانی، یکی از میراث مهم فرهنگی کشورما بوده که در قهوه خانه ها به آن می پرداختند، اما امروزه دیگر خبری از نقالی و شاهنامه خوانی، داستان سرایی و مدیحه سرایی و غزلخوانی و شعرسرایی در قهوه خانه ها نیست بلکه آنچه در این مکان ها به گوش می رسد، صدای آوازه خوان های زن و مرد غربی است که گاه جوانان با آنها همخوانی می کنند. در اروپا هم بعد فرهنگی کافه نشینی از دیرباز متداول بود، به نحوی که بسیاری از جنبش های فرهنگی و فکری اروپا در همین کافه ها شکل گرفت. این روزها گویا کارکرد قهوه خانه ها دیگر به گرمی و روشنی که اخوان ثالث از آن می سرود، نیست چرا که با تغییرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه به خصوص با ورود رادیو و تلویزیون ،کم کم قهوه خانه ها کارکرد سنتی خود را در اطلاع رسانی اخبار از دست داده و به مکان هایی خلوت، متروک و منزوی و سالن هایی کثیف و کهنه با وسایل فرسوده و مستعمل تبدیل شده اند که در برگیرنده روابط اجتماعی ناهنجار، برخوردهای رکیک، تجمع معتادان و بزهکاران و از آن دست شده اند. شاید گسترش فضای مجازی، یکی دیگر از دلایل مهم برای از بین رفتن کارکرد فرهنگی قهوه خانه ها و کافی شاپ ها بوده اینکه امروزه بسیاری از روشنفکران ، نویسندگان و شاعران از طرقی دیگر نظیر ارتباطات اینترنتی و مجازی، نیازهای ارتباطی خود را جهت ایجاد تعاملات فکری با یکدیگر برطرف کرده و دیگر لزومی به حضور و گردهمایی در مکان های سابق و به شکل سنتی نمی بینند. نقد ممنوع کافی شاپ ها و قهوه خانه ها ،همواره محفلی برای تجمع افرادی بوده که با به نقد کشیدن فرهنگ مسلط بر جامعه، سعی در به چالش کشاندن آن دارند و خرده فرهنگ های متفاوتی را ایجاد کرده اند که گاه می توان از برخی از آنان با عنوان ضد فرهنگ یاد کرد. شاید همین به چالش کشاندن فرهنگ حاکم و تخطی از معیارهای مورد قبول جامعه، سبب شده این گونه فضاها به مکان گردهمایی افرادی تبدیل شوند که از دیدگاه جامعه نابهنجار تلقی می شوند. به طوری که کافی شاپ ها، قلیان سراها و قهوه خانه ها به محلی برای استعمال مواد دخانی و پاتوقی برای آشنایی دختران و پسران تبدیل شده اند.همچنین شنیده ها حاکی از آن است که تعدادی معدود از این مکان ها به عنوان فضایی برای ترویج آئین های منحرف بدل شده اند. آئین های انحرافی که می توانند ذهن و روان دختران و پسران جوانی را که مستعد پذیرش اندیشه های مخالف با اندیشه و عقاید مسلط هستند را مسموم سازند. شاید این سوال در ذهن ایجاد شود که چرا علی رغم آسیب زا بودن اینگونه مکان ها، برخوردی جدی در جهت حذف و بستن صد در صدی کافی شاپ ها و قهوه خانه ها صورت نمی گیرد؟ در پاسخ به این سوال باید گفت بستن این گونه مکان ها و برخورد حذفی با آنها مسبب ایجاد ناهنجاری های ریشه دارتر و عمیق تر خواهد شد به نحوی که افراد در نبود مکان های گردهمایی مجبور به برگزاری محافل خانگی خواهند شد ؛محافلی که امکان کنترل و نظارت بر مکان های نیمه عمومی نظیر قهوه خانه و کافی شاپ ها را سلب خواهند کرد و راه را بر زیرزمینی و جرم زا شدن این گونه پاتوق ها فراهم خواهند کرد و جامعه را به سمت تجمع یک انرژی و پتانسیل منفی پیش خواهند راند. سید احمد محیط طباطبایی، پژوهشگر معتقد است کافه ها را باید جزو فضاهای فرهنگی جامعه قرار داد و به اعتقاد او نباید سعی کرد این حرفه از خصلت اجتماعی اش دور شود چرا که کافه ها افراد را از حالت انفرادی و مجزا خارج کرده و فعالیت های آنها را از حالت فردی به جمعی سوق می دهند. بنابراین آنچه مورد نقد قرار می گیرد پاتوق ها نیستند بلکه رفتارهای غالب بر این پاتوق ها و مکان هاست که اگر در مسیر درستی قرار بگیرند،خواهند توانست در جهت ارتقاء فرهنگی جامعه حرکت کنند.

منبع:مجموعه مقالات